Blauwe plekken op het lichaam van een vrouw, een onfortuinlijke val of sporen van mishandeling? "Je gaat het pas zien als je het doorhebt", zegt forensisch arts Jack Menke, daarbij Johan Cruyff citerend. Hij houdt zijn gehoor voor alerter te zijn op patronen, zodat huiselijk geweld eerder wordt onderkend. Ter illustratie laat hij enkele bloederige foto’s zien.
Menke is een van de sprekers op een symposium in de Rotterdamse Kunsthal dat onlangs werd gehouden, getiteld: 'Stop geweld tegen vrouwen, stop femicide.' De naam die steeds opduikt bij de sprekers is die van Hümeyra, het 16-jarige meisje uit Rotterdam dat werd doodgeschoten door haar ex-vriend. Maandag 18 december was het precies vijf jaar geleden dat zij werd vermoord.
Voor alle instanties is die zaak en die datum het ijkpunt, en sindsdien buigen zij zich over de vraag: is een moord als deze te voorkomen? Binnenkort komt de Inspectie Justitie en Veiligheid met een rapport over de lessen van de moord op Hümeyra. Destijds is vastgesteld dat de familie van het meisje veelvuldig heeft gewaarschuwd bij de politie en meerdere aangiftes heeft gedaan. Burgemeester Aboutaleb bood zijn excuses aan de familie aan en erkende dat niet adequaat was gehandeld.
Rode vlaggen
Het codewoord is sindsdien: vroegsignalering. Leer de ‘rode vlaggen’ herkennen, zodat op tijd kan worden ingegrepen om erger te voorkomen. Dat is niet altijd even eenvoudig. "Huiselijk geweld is een onzichtbare gevangenis, met onzichtbare tralies." Dat zegt Noah van Klaveren. Zij is dichter maar ook ervaringsdeskundige: tien jaar lang zat zij in een gewelddadige relatie waar zij nu uitgestapt is.
Van Klaveren vertelt hoe de omgeving vaak niets doorheeft, of het niet wil zien. "Dan zijn de reacties: ja, maar het is zo’n charmante man, zij valt zelf op stoere types, waarom is ze dan niet weggegaan? Of ze zien alleen fysiek geweld als 'echt geweld', terwijl het juist grotendeels op het mentale vlak speelt."
De voorbeelden van geestelijke mishandeling van vrouwen zijn talrijk: intimideren, uitschelden, vernederen en dwangmatig controleren. Vrouwen die 24/7 door hun partner kunnen worden gevolgd doordat overal in huis camera’s zijn opgehangen. Zij worden ook afhankelijk gemaakt door de financiële huishouding over te nemen.
Huiselijk geweld is een onzichtbare gevangenis, met onzichtbare tralies.Ervaringsdeskundige Noah van Klaveren
De ervaringsdeskundige waarschuwt ook: vertrouw niet automatisch op hulpinstaties en ons rechtssysteem, het kunnen lange trajecten zijn. Advocate Nelleke Stolk, die slachtoffers bijstaat in strafzaken, noemt het voorbeeld van een vrouw die al zo’n zeven keer aangifte had gedaan en toen door het hoofd werd geschoten door een jaloerse ex. Ze overleefde het wonderwel.
"Net als bij Hümeyra stonden alle seinen op rood, het contactverbod was vijf keer overtreden. Onlangs had ik een rechter die een contactverbod zelfs afwees. Niet elke moord op een vrouw is te voorkomen, maar leer wel het patroon herkennen. Al help je maar één vrouw dan heb je al veel bereikt."
De Rotterdamse politie heeft eerder gezegd dat de aanpak van stalking prioriteit heeft. Stalking is één van de stadia die worden onderscheiden op het pad naar ernstig geweld en moord. Een profielschets van de daders kan ook helpen de signalen sneller te herkennen: angst voor verlating, trauma’s in de eigen jeugd, manipulatief en wraakzuchtig zijn dan de kernwoorden.
Het Openbaar Ministerie in Rotterdam heeft als enige in Nederland een officier van justitie aangesteld die fulltime bezig is met de bestrijding van huiselijk geweld en stalking: Berte van Heemst. Zij was een van de aanklagers in de moordzaak Hümeyra. "Ik heb de ellende gezien en weet ook dat er eerder ingegrepen had kunnen worden." Daar is van geleerd: "De samenwerking tussen de instanties is tegenwoordig fantastisch."
De cijfers in de regio Rijnmond liegen er niet om. In 2022 waren er landelijk 8 duizend rechtszaken van huiselijk geweld, het grootste aandeel had het arrondissement Rotterdam met 1.816 zaken. "Huiselijk geweld is een veelkoppig monster, maar we hebben inmiddels veel meer kennis vergaard. Als sprake is van geweld, houdt dan bijvoorbeeld geen stopgesprek met de dader. Je moet de rode vlaggen herkennen. Daarom hebben we drie á vier stalkingszaken met hoog risico per week."
Berte van Heemst houdt het de aanwezigen in de Kunsthal voor, maar hoe gaat het in de praktijk van de rechtszaal? Het OM houdt regelmatig themazittingen, waarbij meerdere gevallen van huiselijk geweld achter elkaar worden behandeld.
Wat opvalt als we een keer zo’n themadag volgen, is dat de zaken direct door de politie zijn opgepakt en vrij kort na het delict voor de rechter zijn gebracht. Het is een mengeling van geweldplegingen: slaan met een rubberen stok, vernieling van de auto van de ex, tegen de muur drukken en in de arm knijpen. Alcohol speelt in meerdere zaken een grote rol.
De alertheid voor de rode vlaggen blijkt uit de zaak tegen een 34-jarige Rotterdammer. Hij wordt verdacht van het slaan van zijn vriendin Emily (fictieve naam), schoppen, aan de haren trekken, vernieling van de auto en een telefoon, en het dreigen met een mes: "Ik maak je dood."
'Ze heeft snel blauwe plekken'
Zijn verweer is bijna klassiek te noemen: "Ze heeft heel snel blauwe plekken", en: "Ik gaf af en toe een tik terug, huiselijk geweld komt altijd van twee kanten." De rechter merkt op dat zeventien verwondingen 'er nogal wat zijn' en verzucht dan: "Dit is uitermate zorgelijk, het is wel klaar nu." Straf: zes weken cel voorwaardelijk en tachtig uur taakstraf, waarvan de helft voorwaardelijk.
De moeder van Emily, Cora (ook een fictieve naam) is vol lof over de politie. "Zij hebben het uitstekend gedaan en haar eigenlijk het beste van allemaal geholpen. Ze waren er direct toen ze in juni was gevlucht en gingen later ook nog eens langs om te vragen hoe het met haar ging. Dat is precies wat slachtoffers nodig hebben."
De zitting in Rotterdam vond zij op zich goed verlopen. "Alles kwam ter sprake, de rechter was heel duidelijk naar hem." De rechter legde geen contactverbod op, nadat aan Emily was gevraagd of zij dat wilde. Emily antwoordde: "Ik kan daar geen ja of nee op zeggen, want ik weet niet hoe hij daarop reageert." Cora: "Die vraag moet je toch niet bij haar neerleggen, ze zat te trillen in de zaal. Als de reclassering zegt: contactverbod, dan moet je dat gewoon doen. Nu blijft de angst dat hij haar gaat opzoeken."
Cora zegt dat het de goede kant opgaat met haar dochter. "Een paar dingen zijn nog wel onduidelijk: is de dader in hoger beroep gegaan? Hoe zit het met de schadevergoeding die hij moet betalen, hoe gaat dat in zijn werk? We moeten daar zelf achteraan bellen."
Emily vluchtte in juni uit de caravan waar ze met haar vriend verbleef. Cora: "Dat was een illegale bewoning op een veldje. Daardoor zeggen de instanties nu: ze liet geen bestaande woning achter, dús krijgt ze geen urgentieverklaring. Ik denk wel eens: als dader wordt alles voor je geregeld, als slachtoffer moet je overal op wachten."
Politie, justitie, hulpinstanties, de politiek: het gaat veelvuldig over huiselijk geweld en femicide, de moord op vrouwen omdat het vrouwen zijn. Duidelijk is dat het op de kaart staat, zeker na de moord op Hümeyra, maar ook op het symposium in de Kunsthal wordt gesteld dat het nog lang niet genoeg is. Forensisch arts Menke lepelt sombere cijfers op: in Nederland zijn er jaarlijks 1,2 miljoen gevallen van huiselijk geweld, 119 duizend gevallen van kindermishandeling en 170 duizend mishandelingen bij ouderen.
'Groter probleem dan Taghi'
Jack Menke: "Iedereen heeft het over Taghi en ondermijning, maar dit is een groter probleem. Eigenlijk zou er een minister van huiselijk geweld en kindermishandeling moeten komen."
Tessel ten Zweege heeft zelf met partnergeweld te maken gehad en zegt dat ze 'van het kastje naar de muur' werd gestuurd als ze het ter sprake bracht. Ze maakte het onderwerp ook aanhangig bij de ministers Yesilgöz en Weerwind. "Er is nog geen prioriteit om iets aan femicide te doen."
Ze besloot al haar ervaringen op papier te zetten. "De man die mij liefhad, pakte een keukenmes, in mijn eigen huis. Ik voelde het koude metaal tegen mijn keel toen hij mij bedreigde met de dood. Nu hij zich niet aan die belofte heeft gehouden, kan ik niet anders dan erover te schrijven. Ik schrijf omdat ik leef."